Mekki ve Medenî Sûreler:
Ayet-İ kerimelerin mekkî ya da medenî oluşlarını tayin oldukça kolay olmakla birlikte aynı kolaylık sûreler için maalesef söz konusu olmamaktadır. Genellikle kısa sûrelerin bir defada bir yerde nazil olduğu düşünülebilirse de uzun ve hattâ yüzlerce âyetten oluşan sûrelerin bir defada ve bir yerde nazil olmuş olmaları mümkün değildir. Buna binaen nüzulü Mekke-i Mükerreme'de başhyarak Medine-i Münevvere'de de âyetleri inmeye devam eden ve Medine-i Münevvere'de inmesi tamamlanan birçok sûre vardır. Sûreleri mekkî ya da medenî oluşlarında âlimler arasındaki ihtilâf da buradan gelmektedir. Ancak inmeye başlaması zamanı nazar-i itibara alınarak mekkî-medenî tesbitinde Kur'ân'in 93 sûresinin Mekke-i Mükerreme'de, 21 sûresinin de Medine-i Münevvere'de inmiş olduğunu söylemek mümkündür.
Sûreleri, nazil oldukları tarihe göre şöyle tasnif etmek mümkündür:
a) Mekke devrinin ilk beş senesinde nazil olan sûreler altmış sûre olup şunlardır: Fatiha (1), Isrâ (17), Kehf (18), Meryem (19), Tâhâ (20), Enbiyâ (21), Kaf (50), Zâriyât (51), Tûr (52), Necm (53), Kamer (54), Rahman (55), Vakıa t 56), Mülk (67), Kalem (68), Hakka (69), Meâric (70), Nûh (71), Cinn (72), Müzzemmil (73), Müddessir (74), Kıyâme (75), İnşân (76), Mürselât (77), Nebe' (78), Nâziât (79), Abese (80), Tekvîr (81), İnfıtâr (82), Mutaffifîn (83), İnşikak (84), Bürûc, 85), Târik (86), Alâ (87), Ğâşiye (88), Fecr (89), Beled (90), Şems (91), Leyi (92), Duhâ (93), İnşirah (94), Tın (95), Atak (96), Kadr (97), Beyyine (98), Zilzâl (99), Adiyât (100), Kâria (101), Tekâsür (102), Asr i 103), Hümeze (104), Fîl (105), Kureyş (106), Mâûn (107), Kevser (108), Kâfirûn (109), Mesed (111), İhlâs (112), Felak (113), Nâs (114).
b) Mekke devrinin ortalarında yani bi'setin 5-10 yıllan arasında nazil olan sûreler on yedi olup şunlardır: Ankebût (29), Rûm (30), Lokman (31), Secde (32), Sebe* (34), Fâtır (35), Yâsîn (36), Sâffât (37), Sâd (38), Zümer (39), Mü'min (öâfır 40), Fussılet (veya Secde 41), Şûra (42), Zuhruf (43), Dühân ı44), Câsiye (45), Ahkâf (46).
c) Mekke devrinin sonlarında yani bu devrenin son üç senesi nazil olan sûreler on beş olup şunlardır: En'âm (6), A'râf (7), Yûnus (10), Hûd (11) Yûsuf (12), Ra'd (13), İbrahim (14), Hıcr (15), Nahl (16), Hacc (22), Mü'minûn, 23), Fürkan (25), Şuarâ' (26), Nemi (27), Kasas (28).
d) Medine devrinin ilk iki senesi yani hicretin birinci ve ikinci senesi nazil olan sûreler altı olup şunlardır: Bakara (2), Enfal (8), Muhammed (Kıtal 47), Saff (61), Cum'a (62), Teğâbün (64).
e) Hicretin üçüncü ve dördüncü yıllarında üç sûre nazil olmuştur. Bunlar: Alu İmrân (3), Mücâdile (58) ve Haşr (59) sûreleridir.
f) Hicretin 5-8. senelerinde dokuz sûre nazil olmuştur. Bunlar: Nisa' (4), Maide (5), Nur (24), Ahzâb (33), Fath (48), Hadîd (57), Mümtahıne (60), Münâfikûn (63) ve Talâk (65) sûreleridir.
g) Hicretin dokuzuncu ve onuncu yıllarında da şu dört sûre nazil olmuştur: Tevbe (9), Hucurât (49), Tahrîm (66), Nasr (110). [1]
Sûrelerin, sahabe ve tabiûndan gelen nakiller dışında mekkî veya medenî oluşlarını tayinde alimler onlardaki bazı üslûb özelliklerinden de yararlanma yoluna gitmişler ve mekkî sûrelerin ortak özelliklerini şöyle tesbit etmişlerdir:
a) İçinde secde âyeti bulunması.
b) Bakara ve Alu İmrân hariç olmak üzere başında hurûf-ı mukattaa bulunması.
c) Bakara hariç içinde Adem ve İblîs kıssasına yer verilmesi.
d) Bakara hariç geçmiş peygamberlerin ve ümmetleri ile mücadelelerinin anlatıldığı kıssalara yer verilmesi.
e) Bazı istisnalarla içinde "Ey insanlar!" hitabı bulunması.
f) İçinde "Kellâ" lâfzı bulunması
g) Muhteva olarak tevhid, nübüvvet, âhiret gibi itikadı konulara yer verilmesi.
Yine bu kabilden olarak: Hadlerden ve miras paylarından bahseden, Ankebût Sûresi hariç olmak üzere münafıklardan bahseden, bazı istisnalarla birlikte "Ey iman edenler!" hitabı bulunan sûrelerle genel olarak ibadet ve muamelâttan, yahudi ve hristiyanların bâtıl inançlarından cinayetlerinden, mukaddes kitapları tahrif etmelerinden bahseden sûreler de medenî sayılabilirler.[2]
* * *
Bu eserin hazırlanmasında el-Kütübü's-Sitte'ye (Dârimi’nin Sünen'i, İmam Malik'in Muvatta'ı ve Ahmed ibn HanbePin MüsnedM ile birlikte el-Kutubu't-Tis'a) ek olarak gerek rivayet ve gerekse dirayet tefsirlerinden büyük bir çoğunluğu taranmıştır. Bazan müracaat edilen eserler bir yana bırakılacak olursa baştan sona taranan eserleri şöylece sıralıyabiliriz:
1. Ebu'l-Hasen Ali ibn Ahmed el-Vâhıdî, en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, Beyrut (Dâru MektebetuH-Hilâl) 1985 (İkinci baskı).
2. Celâluddin Abdurrahman ibn Ebî Bekr es-Suyûtî, Lübâbu'n-Nukûl fî Esbâbi'n-Nuzûl (Tefsîru'l-Kur'âni'l-Azîm Tefsîru'l-Celâleyn hamişinde), Kahire (el-Mektebetu't-Ticâriyye el-Kubrâ), tarihsiz.
3. İbn Hİşâm, es-Sîretu'n-Nebeviyye, tahkik: Mustafa es-Saka, İbrahim el-İbyârî ve Abdu'l-Hafîz Şelebî, Beyrut (Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, 1391/1971 (Üçüncü baskı).
4. Ebu Abdurrahman Mukbil ibn Hâdî el-Vâdi'î, es-Sahîhu'1-Musned min Esbâbi'n-Nuzûl, Kahire (Mektebetu İbn Teymiyye), 1408/1987.
5. Abdülfettâh el-Kâdî, Esbâbu'n-Nüzûl mine's-Sahâbe ve'1-Müfessirîn, Kahire tarihsiz (Birinci Baskı)
6. Ebu Ca'fer Muhammed ibn Cerîr et-Taberî, Câmiu'l-Beyân fî Tefsîri'l-Kur'ân, Dâru'l-Ma'rife, Beyrut 1398/1978 (el-Matbaatu'î-Kubrâ el-Emîriyye Bulak-Mıstr 1323 baskısından ofset).
7. el-Hâfız İbn Kesîr, Tefsîru'1-Kur'âni'l-Azîm, tahkik: Dr. Muhammed İbrahim el-Bennâ, Muhammed Ahmed Aşûr, Abdu'1-Azîz Guneym, Kahraman yayınları, İstanbul 1985.
8. Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibn Muhammed el-Cevzî el-Kuraşî el-Bağdâdî, Zâdu'l-Mesîr fi Îlmi't-Tefsîr, el-Mektebu'1-İslâmî, Dimaşk ve Beyrut 1385/1965 (Birinci baskı).
9. Abdurrahman ibnu'l-Kemâl Celâluddîn es-Suyûtî, Tefsîru'd-Durru'l-Mensûr fi't-Tefsîri'1-Me'sûr, Dâru'1-Fikr, Beyrut 1409/1988 (İkinci baskı).
lO. Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed el-Ansârî el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut 1408/1988, (Birinci baskı).
11. el-İmam el-Fahr er-Râzî, et-Tefsîru'1-Kebîr, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Tahran tarihsiz.
12. Şihâbuddîn es-Seyyid Mahmûd el-Alûsî el-Bağdâdî, Rûhu'I-Ma'ânî fî TefsîriYl-Kur'âni'l-Azîm ve's-SebYl-Mesânî, İhyâu't-Turâsi'l-Arabî, Beyrut tarihsiz.
13. Nizamuddîn el-Hasen ibn Muhammed en-Neysâbûrî, Garâibu'l-Kur'ân ve Rağâibu'l-Furkân (Taberî Tefsiri kenannda), Kahire, Bulak 1323.
14. Abdurrahman ibn Muhammed ibn Mahlûf es-Seâlibî, el-Cevâhiru'l-Hısân fî Tefsiri'1-Kur'ân, Beyrut tarihsiz,
15. Izzuddîn Ibnu'I-Esîr Ebu'l-Hasen Ali ibn Muhammed el-Cezerî, Usdü'l-öâbe fî Ma'rifeti's-Sahâbe, Tahkik: Muhammed İbrahim el-Bennâ, Muhammed Ahmed Aşûr, Mahmud Abdülvehhâb Fâyid, Kahire, tarihsiz (Dâru'ş-Şa'b neşri).
16. Taberânî, el-Mu'cemu'1-Kebîr, tahkik: Hamdi Abdülmecid es-Selefî, Bağdad 1979.[3]
[1] Kaynak: Ömer Rıza Doğrul. Tanrı Buyruğu Kur'ân-ı Kerimin Tercüme ve Tefsiri, Ahmet Halit Yaşaroglu Kitapçılık ve Kâğıtçılık. C. 1. s. X-XII.
[2] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/8-10.
[3] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/10-11.
