ALİ BİN İSA EL-KEHHAL (ö. 430/1038-39)

ALİ BİN İSA EL-KEHHAL (ö. 430/1038-39)

Göz hastalıkları üzerine yaptığı çalışmalarla ün kazanan Ortaçağ İslam dünyasının  en büyük hekimlerinden biri.

Batı dünyasında Jesu Hali olarak tanınan Şerafeddin Ali b. İsa'nın hayatıyla ilgili bilgiler az ve tartışmalıdır. Bazı kaynaklarda hıristiyan olduğu kayıtlı ise de bunun taşıdığı İsa (Jesu) adından kaynaklanmış olması muhtemeldir. Öğrenimini Bağdat'ta Ebu'l-Ferec b. Tayyib'in yanında yapmış, mesleki çalışmalarına da yine Bağdat'ta devam etmiştir. Eserinde cerrahlara verdiği öğütlerden, deontolojik kaidelere çok riayet eden dikkatli ve basiretli bir hekim olduğu anlaşılmaktadır.

            Hayatı hakkındaki bilgilerin azlığına karşılık Tezkiretü-kehhalin fil- ayni ve emradiha adlı eseri bugüne eksiksiz ulaşabilmiştir. Kısaca Tezkire veya Tezkiretü'l- kehhalin olarak bilinen bu kitap, göz ve göz hastalıkları konusunda yazılmış ve günümüze kadar gelebilmiş Arapça eserlerin en genişi ve en eskisidir. Ali b. kitabının önsözünde eserini yazarken başta Galen ve Huneyn b. İshak olmak üzere Hipokrat, Dioskorides, Oribasius ve Paulus'un eserleriyle kendi tecrübelerinden ve hocalarının bilgilerinden istifade ettiğini belirtmektedir. Tezkiretü'l-kehhalin üç bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölüm "gözün anatomi ve fizyolojisini", ikinci bölüm "göz kapakları, gözyaşı bezleri, kornea ve uveanın hastalık ve tedavileriyle katarakt ameliyatını" üçüncü bölüm ise "gözün iç hastalıkları" başlığı altında miyopi, hipermetropi, gece - gündüz körlüğü ve şaşılık gibi görme bozuklukları ile lensler, görme sinirleri ve retina gibi gözün çeşitli kısımlarına ait hastalıkları ihtiva eder. 132 çeşit göz hastalığı tarifinin yer aldığı kitap, genel sağlığın korunması için yapılan bazı tavsiyeleri ve alfabetik şekilde tasnif edilmiş 141 basit ilacın göze etkilerini açıklayan bir kısımla sona ermektedir. Eserin orijinal yönlerinden biri de o güne kadar bilinen lokal anestetiklerin yanı sıra, ağrılı ameliyatlarda ilk defa mandragor (adamotu) ve oplum (afyon) buharı gibi genel anestezi yapan maddelerin yardımıyla göz ameliyatlarının nasıl yapılacağını tarif etmiş olmasıdır.

            Tezkiretü'l- kehhalin yazıldığı XI. yüzyılın başlarından itibaren büyük ilgi görmüş ve tamamının veya bazı bölümlerinin çeşitli şerhleri yapılmıştır. Mesela Danyal b. Şaye'nin Tezkire'nin bazı meselelerine verilmiş cevapları ihtiva eden bir eseri vardır. Ayrıca eser Ortaçağda İbraniceye ve iki defa da kötü bir tercüme ile Latince'ye çevrilmiş, XX. yüzyılın başında da yeniden yapılan İbranice tercümesiyle birlikte Epistola Ihesu filii Haly de cognitione infirrnitatum oculorum sive mernoriale oculariorum quod compilavit Ali b. İssa adıyla yayımlanmıştır (Paris 1903). Bunun dışında kitabın çeşitli bölümleri günümüz dillerine de çevrilmiştir. Eserin orijinalinin dün yanın belli başlı kütüphanelerinde çeşitli yazma nüshaları bulunmaktadır.